Mrówki okolic Kazimierza
Bohdan Pisarski
Terenem badań były okolice Kazimierza n/Wislą, pow. Puławy w latach 1950-1952, w miesiącach od maja do grudnia. Materiał był zbierany w różnych środowiskach i zwykle wybierany wprost z mrowisk, a niekiedy zbierany czerpakiem. Przy każdej próbce były skrzętnie notowane dane ekologiczne i etologiczne. Ogółem mrówki zostały zebrane z ponad 350 stanowisk. We wrześniu 1951 r. były przeprowadzane badania ilościowe (…)
W Kazimierzu n/Wisłą na podłoże wapienne, składające się głównie z tzw. opoki (dość twardy porowaty wapień górnokredowy), w czasie drugiego zlodowacenia zostały nałożono piaski i gliny morenowe oraz dość gruba, bo sięgająca 20 m warstwa lessu. Następnie wskutek erozyjnej działalności wód i wiatrów, powierzchnia lessu została poorana licznymi wąwozami, a w nie-których miejscach, szczególnie pod wpływem erozji wodnej (Wisła), zostały odsłonięte skały wapienne. Dzięki tak dogodnym warunkom glebowym (less, rędzina), termicznym (liczne ścianki wapienne i lessowe) i wilgotnościowym (porowatość podłoża) przetrwał tu w czasie ochłodzeń klimatu podczas następnych zlodowaceń, lub też przywędrował z południa i zaaklimatyzował się cały szereg roślin kserotermicznych (…) W związku ze specyficznymi warunkami glebowymi, klimatycznymi i florystycznymi, spotykamy w faunie mrówek Kazimierza szereg elementów właściwych innym faunom, jak np. śródziemnomorska hirmecima graminicola lub pontyjsko-śródziemnomorski Potyergem rulescens. Obecnie stoki wąwozów lessowych są porośnięte drzewami liściastymi, krzewami, niekiedy tworzą łysiny pokryte skąpą roślinnością zielną. W pobliżu samego Kazimierza na stokach znajdują się liczne sady, ale przeważnie są one pozbawione opieki, ziemia między drzewami jest nieuprawiana, pokryta trawami i ziołami. Powyżej lasów na szerokich garbach i na terenach niepooranych jarami leżą pola orne. Poza tym gdzie niegdzie spotykamy odsłonięte wapienne ścianki, pokryte na ogół bardzo skąpą kserotermiczną roślinnością. Ważniejszymi odsłonięciami wapienia kamieniołom miejski oraz południowe i południowo-wschodnie stoki góry Trzykrzyskiej i Zamkowej. Osobny zespół stanowią tereny znajdujące się na południowy zachód od Kazimierza, gdzie na glebie piaszczystej rośnie las sosnowy, za którym ciągnie się pasmo wydm. Część tego lasu od strony Wisły rośnie na rędzinie z dużą domieszką wapienia, skutkiem czego ma lepsze dla mrówek warunki termiczne od terenów przyległych.
Przy podziale badanego terenu na biotopy zwróciłem uwagę przede wszystkim na skład procentowy różnych gatunków mrówek w różnych środowiskach, ponieważ tworzą one również zespoły charakteryzujące dany biotop, niejednokrotnie równie dobrze jak rośliny. Jednak niekiedy wyżej wymienione zespoły mrówek nie pokrywają się z zespołami roślin, charakterystycznymi dla danego biotopu. W związku z tym zmuszony byłem w niektórych biotopach, jak np. las sosnowy, wyodrębnić parę biotopów, ponieważ w każdym z nich występują inne zespoły mrówek. Wszystkie tereny zalesione możnaby uznać za jeden biotop, ponieważ cały szereg gatunków mrówek jest związany z zadrzewieniem, które daje im odpowiedni mikroklimat, pokarm i materiał na budowę gniazd. Jednak bardzo silne zubożenie fauny mrówek w wilgotnych wąwozach, jak również brak szeregu gatunków właściwych lasom liściastym w lesie sosnowym oraz szereg gatunków właściwych tylko części lasu sosnowego, rosnącej na podłożu wapiennym, wymaga podziału terenów zalesionych na cztery biotopy. Ostatecznie, biorąc pod uwagę zarówno zespoły mrówek i zespoły roślinne, jak również dane geologiczne i rzeźbę terenu, zostały wydzielone następujące biotopy: 1. wąwozy suche, 2. wąwozy wilgotne, 3. las sosnowy na podłożu piaszczystym, 4. las sosnowy na ,podłożu wapiennym, 5. zbocza wapienne, 6. wydmy, 7. taras Wisły, 8. sady, 9. tereny intensywnie użytkowane przez człowieka.
1. Wąwozy suche. Wąwozy te są przeważnie szerokie, dość słoneczne, suche. Mają często dość silnie nasłonecznione południowe stoki i ścianki lessowe. Stoki te są przeważnie porośnięte przede wszystkim krzakami leszczyny, trzmieliny, czarnego bzu, kruszyny. Poza tym rosną tam drzewa liściaste jak wiąz, lipa, osika, grab, brzoza, dąb oraz rośliny zielne jak: Asplenium chomanes L., Cystopteris fragilis, Maianthemum bifolium. Charakterystycznymi formami mrówek dla suchych lub lekko wilgotnych wąwozów są: Stenarnma toestwoodi, (…)
2. Wąwozy wilgotne. Wilgotne wąwozy różnią się od poprzednich obecnością małych strumyczków wysychających niekiedy w okresie letnim. Poza tym są one silnie zacienione. Przeważają tu mchy i paprocie, z roślin zielnych spotykamy dość często Asarum tarapatam L., Hepaiica trioba, Paris gita-drifolia. Zbocza są najczęściej pokryte warstwą wilgotnych butwiejących liści. Fauna mrówek jest tu o wiele uboższa niż w wąwozach suchych. Formą charakterystyczną jest Lasius występujący wprawdzie nielicznie, ale znaleziony tylko w tym biotopie. Jak duże różnice są pomiędzy wąwozami mokrymi a suchymi świadczy fakt, że z wąwozów suchych znamy 29 gatunków mrówek, natomiast z wąwozów wilgotnych zaledwie 7.
3. Las sosnowy na podłożu piaszczystym. Występuje tu prawie wyłącznie sosna z małą domieszką drzew liściastych. Podszycie dość ubogie, składa się z leszczyny, trzmieliny, czarnego bzu, jałowca i młodych sosenek. W skład runa wchodzą następujące gatunki roślin: Vaccinititn vilis-idaea, V. myriiilus (…) Las ten rośnie na glebie piaszczystej, częściowo nawet na wydmach. W biotopie tym brak jest gatunków mrówek charakterystycznych. Dominują tu gatunki leśne, jak np. Formica rufa (…)
Przy zestawieniu wyników badań ilościowych zauważyłem trzy zjawiska wymagające specjalnego omówienia. Są to: 1) znaczne zagęszczenie gniazd na kamieniołomach, 2) obecność aż dwu stanowisk rzadkiego gatunku Mynnecina graminecola na jednej powierzchni, 3) wykazanie w badaniach ilościowych tylko dwóch gatunków z rodzaju Formica, gdy badania jakościowe wykazały osiem gatunków.
Znaczne zagęszczenie mrowisk na kamieniołomach jest prawdopodobnie wywołane doskonałymi warunkami termicznymi i wilgotnościowymi oraz wielką ilością gruzu wapiennego, którego obecność ułatwia samicom zakładanie gniazd. Samce w czasie lotu godowego występują masowo, a po skończonym locie rozchodzą się równomiernie po całym terenie. Są one stosunkowo duże, ociężałe, mało ruchliwe (duży odwłok, krótkie nogi) tak, że stanowią bardzo łatwą zdobycz i są masowo zjadano przez ptaki, drapieżne owady, a nawet i inne mrówki. Poza tym samica nie jest tak przystosowana do pracy jak robotnica, to też o wiele chętniej zakłada gniazdo pod kamieniem, czy też w starym spróchniałym pniu; znajduje ona tam jednocześnie ukrycie przed wrogami i nie potrzebuje wkładać wiele wysiłku w zbudowanie zaczątków gniazda. Na terenie otwartym i pozbawionym zupełnie kamieni w każdej chwili może stać się łupem drapieżników, a poza tym pierwsze komory gniazda musi wygrzebywać w ziemi. Duże zagęszczenie gniazd (42 na powierzchni 25 m2) spowodowane jest również trybem życia występujących tam gatunków. Najliczniej występuje tu Lisow flama, poza tym Licznie spotyka się tu gniazda Lasius niger i Mgrrnica laevinalis, Lasius flamo prowadzi ukryty tryb życia, poza obręb gniazda wychodzi bardzo rzadko, żywi się głównie odchodami mszyc żyjących na korzeniach drzew, co niejednokrotnie obserwowałem. Poza tym jednak może się żywić również owadami, jak to podaje Donisthorpe (8). Lasius niger L. jest gatunkiem. wybitnie wielożernym, a Myrmica laevinodia żywi się głównie odchodami mszyc oraz nasionami i owocami roślin. Dlatego też do wykarmienia ich stosunkowo niewielkich gniazd wystarczą również niewielkie przestrzenie; dotyczy to zwłaszcza Lasius flavus — wystarcza mu bowiem obszar gniazda do zaspokojenia wszystkich potrzeb życiowych (z wyjątkiem lotu godowego). Na skutek tego gniazda wszystkich tych gatunków mogą występować obok siebie, bardzo blisko i w wielkich stosunkowo ilościach, na małej przestrzeni. (…) W Kazimierzu mrówka (ta) jest szczególnie pospolita w lasach liściastych i w kamieniołomach. Bardzo chętnie zamieszkuje tereny wilgotne a nawet zupełnie mokre, np. w jednym z wąwozów ciągnących się od Wierzchoniowa w kierunku Kazimierza, w partiach bardzo wilgotnych (podmokła olszyna) jest ona jedyną występującą tam mrówką. Stosunkowo rzadko występuje w lesie sosnowym. Gniazda buduje różnego typu, w zależności od warunków: pod kamieniami, w spróchniałych pniach, pod mchem, pod opadłymi liśćmi, w ziemi z kopczykami z piasku lub bez kopców. Niekiedy buduje ona gniazda wspólnie z (…) który zamieszkuje wówczas raczej dolne partie mrowiska. Z innych ratunków mrówek w gniazdach M. laevinoclia obserwowałem pojedyncze osobniki z gatunku Mgrmecina graminicola . W jednym z gniazd, w próbce liczącej 29 okazów wziętej z gniazda zbudowanego w spróchniałym pniu w wilgotnym wąwozie, znalazłem dwa okazy wykazujące cechy typowej Mruginodis. Okazy z terenu Polski odbiegają nieco od opisu NYLANDERA – posiadają one znacznie dłuższe kolce epinotalne i silniej pomarszczony trzonek (…)